Міжнародне співробітництво Луганської філії Інституту економіко-правових досліджень НАН України

Луганська філія Інституту економіко-правових досліджень НАН України давно і плідно співпрацює з науковими установами та вищими навчальними закладами вітчизняних та зарубіжних країн. У цьому році Луганська філія приймала активну участь у виданні міжнародного збірника  Польської Академії Наук (Wybrane problemy zarządzania zrównoważonym rozwojem/ Redakcja naukowa Józef Zakrzewski). В рамках цього збірника було опубліковано статті співробітників, де визначено проблеми регіонального та соціального розвитку, а саме:

1. Zablodska Inna, Savchenko Tatjana. Zrównoważony Rozwój Regionu w Świetle Definicji
2. Sałukwadze Irina, Kulak Anastasia, Kulak Yulija Strategiczne i Organizacyjne Czynniki Zrównoważonego Rozwoju Regionu
3. Kudrina Olga Potencjał Produkcyjny i Jego Rola w Gospodarce Regionu
4. Petrov Pavel Zarządzanie Strategiczne Stymulowaniem Innowacyjnej Aktywności Przedsiębiorstw i Pracowników
5. Popova Irina, Vasilchuk Natalia Analiza Systemów Motywacji Pracowników Zaangażowanych w Działalność Innowacyjną
6. Shumakova Natalia, Perepelukova Elena Zarządzanie Marketingowe w Poprawie Jakości Potencjału Pracy w Regionie
7. Tisunova Victoria, Plotnikova Tatiana Skutki Reformy Administracyjno-Terytorialnej w Ukrainie
8. Kobyliacki Aleksandr Konkurencyjne Uwarunkowania Brandingu Miasta Ługańs

 

 

Zablodska Inna, Savchenko Tatjana

Zrównoważony Rozwój Regionu w Świetle Definicji

Na obecnym etapie rozwój społeczno-gospodarczy gospodarki Ukrainy jest niemożliwy bez uwzględnienia terytorialnych osobliwości, w szczególności mocnych i słabych stron, korzystnych i niekorzystnych trendów w rozwoju regionów. Wynika to z obecności znacznego zróżnicowania w zapewnieniu ekonomicznych i społecznych zasobów.

Badaniu polityki regionalnej i zróżnicowaniu regionalnego rozwoju poświęciło prace naukowe wielu autorów. W swoich opracowaniach stworzyli oni fundamentalne i aplikacyjne podstawy analizy różnic terytorialnego rozwoju, projektowania i wdrażania polityki regionalnej państwa. Znaczna liczba współczesnych  publikacji na temat różnic w rozwoju społeczno-gospodarczym regionów, a przede wszystkim dynamika zmian w otoczeniu potwierdza aktualność i potrzebę dalszych badań w tym zakresie.

Perspektywy społeczno-gospodarczego rozwoju państwa w dużej mierze zależą od wybranej strategii krajowej, której skuteczność realizacji polega w osiągnięciu postawionych celów, co w szczególności, zależy od jakości zarządzania. Z drugiej strony, bez rozwiązania problemów regionalnych, nie jest możliwe osiągnięcie założonych celów wzrostu zatrudnienia, poprawy jakości życia, zrównoważonego wzrostu gospodarczego.

Wśród obiektywnych przesłanek, które prowadzą do podwyższenia roli terytorialnej regulacji gospodarki można wymienić:

• potrzebę większej uwagi do rozwiązywania problemów społecznych, a te problemy, jak wiadomo, najlepiej jest rozwiązywać na poziomie regionalnym,
• potrzebę delegacji uprawnień i odpowiedzialności za rozwój społecznej, środowiskowej i ekonomicznej sfer od górnego do niższych poziomów,
• potrzebę rozwiązania problemów ochrony środowiska na szczeblu regionalnym,
• zapewnienie stabilności gospodarki narodowej oraz obiektywną niejednorodność w ulokowaniu zasobów naturalnych, sił wytwórczych i ludności.

Szczególną rolę w kształtowaniu polityki regionalnej Ukrainy odgrywa baza prawna. Dziś, główne ramy prawne rozwoju regionalnego stanowią: Ustawa „O stymulacji rozwoju regionów” i „Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego na okres do 2015 roku”. Ustawa „O stymulacji rozwoju regionów” określa pojęcie „region”, którym jest np. terytorium Autonomicznej Republiki Krym województw (obwodów), miast Kijów i Sewastopol. Źródła tych regulacji znaleźć można w konstytucji Ukrainy, która określa m. in., że zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczy regionów można osiągnąć „… biorąc pod uwagę ich historyczne, ekonomiczne, środowiskowe, geograficzne i demograficzne cechy, etniczne i kulturowe tradycji”.

Wymienione ramy prawne określają główne wyzwania rozwoju regionalnego, priorytety państwowej polityki regionalnej z punktu widzenia krajowych potrzeb i zainteresowań, a także przewidują wprowadzenie mechanizmu zmniejszenia dysproporcji w sektorze społeczno-gospodarczym na poziomie regionalnym i pokonanie depresyjnego stanu poszczególnych terytoriów.

Dyskusyjność kategorycznego aparatu, brak integralności koncepcji zabezpieczenia zrównoważonego rozwoju regionu, słabe opracowanie pakietu narzędzi dla diagnozy i przewidywania stabilności dynamicznych procesów rozwoju regionalnego powoduje zasadność prowadzenia ciągłych badań naukowych.

Cechą charakterystyczną obecnych badań jest różnica w podejściach do definicji pojęcia “regionu”. We współczesnym pojęciu region jest złożonym kompleksem terytorialno-gospodarczym, który ma ograniczone zasoby wewnętrzne, własną strukturę produkcji, określone potrzeby i związki z otoczeniem zewnętrznym. Szczególna uwaga na regionach, jako przedmiotach badań, jest również spowodowana faktem, że rosną sprzeczności między regionami, zarówno w odniesieniu do możliwości korzystania z podstawowych elementów sił wytwórczych (tworzenie warunków mających na celu optymalizację ich udziału w publicznej produkcji), jak i w odniesieniu do określenia warunków dystrybucji i redystrybucji ostatecznych wyników (podatki, tworzenie budżetów różnych poziomów, podział subwencji i dotacji, itp.). W praktyce okazuje się, że nie istnieje region, w którym wszystkie te warunki są takie same.

W definicji pojęcia “region”, można wskazać kilka podejść:

• administracyjno-przestrzenno-terytorialne,
• gospodarczo-strukturalno-funkcjonalne,
• kulturalno-historyczne,
• geograficzne,
• zintegrowane,
• mieszane,
• oraz inne.

Podejście administracyjne wynika z Ustawy “O stymulacji rozwoju regіonów” (art.1), w którym określono, że „Regіon – to terytorium Autonomicznej Republіki Krym, obwodu, miasta Kijów i Sewastopol” [art.548].[1]

Gerasimczuk Z. V. uważa, że istotę społeczno-gospodarczą regionu można określić jako system stosunków społecznych w celu zapewnienia procesów reprodukcyjnych w ramach określonego terytorium[2]. Biereznaya I.V. regionalny system rozważa jako kompleks połączonych ze sobą elementów[3]. Aniszczenko V. O. definiuje region jako “społeczno-ekologiczno-gospodarczy system, który charakteryzuje integralność, niezależność, stabilność względna[4].

Reutov V. E. i Gołovczenko N. Z. podkreślają, że zmiany poglądów na temat rozwoju regionalnego występują w związku z zatwierdzeniem krajowej koncepcji zrównoważonego rozwoju i wzmocnieniem środowiskowych i społecznych aspektów rozwoju[5]. Region jest zatem pojęciem szerszym i obejmuje przedsiębiorstwa różnych form własności, statusu prawnego, wielkości i zakresu, w związku z tym osiągnięcie optimum w gospodarczej sferze zarządzania regionem polega w ustaleniu proporcji zapewniających skuteczne funkcjonowanie różnych form gospodarowania[6].

Definicja „region” ma różne znaczenia. Istnieje znaczna liczba klasyfikacji regionów na podstawie różnych metod stosowanych w badaniach i stosownie do celu badań. Jest używana do klasyfikacji jako indywidualne cechy, lub jako różne systemy cech. Poszczególni autorzy identyfikują cztery grupy na podstawie takich cech: a) cechy indywidualne, b) zestaw cech, c) kluczowe problemy rozwoju regionalnego, oraz d) możliwość przeprowadzenia niezależnej polityki gospodarczej. [7]

Znakiem rozpoznawczym za którym terytorium może być uznany jako stosunkowo samodzielna jednostka w ramach Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej jest jego społeczno-gospodarcza jedność z całą gospodarką narodową, czyli procesy gospodarcze zachodzące na tym terytorium odzwierciedlają określone regularności reprodukcji społecznej, utworzone na mocy wzajemnie powiązanych czynników ekonomicznych, społecznych i środowiskowych.

Niektórzy autorzy rozważają region jako „terytorialną część specjalistyczną gospodarki narodowej kraju, która charakteryzuje się jednością i integralnością procesu reprodukcyjnego[8]. Region charakteryzują jako „kompleksowy system, który obejmuje takie elementy strukturalne jak: środowisko naturalne, sfery produkcyjną i społeczną”[9].

Region jest również rozważany jako obwód, rejon, część kraju, które różnią się od innych obwodów kompleksem naturalnych i (lub) historycznie utworzonych, stosunkowo stabilnych gospodarczo-geograficznych, i innych osobliwości, które są często łączą się z charakterystyką populacji krajowej. Na przykład, naukowcy rozważają region jako system społeczno-gospodarczy (określenie „system społeczno-gospodarczy” odzwierciedla rzeczywistą istniejącą określoną powszechność, niezależną od krajowych i innych cech systemu stosunków przemysłowych, wzajemnie powiązanych z siłami wytwórczymi.

Vasilenko V.N. dla terytorialnych systemów społeczno-gospodarczych najczęściej jako kryteria przyjmuje:

• pozytywną dynamikę długotrwałych trendów rzeczywistych i przewidywanych cech głównych wskaźników rozwoju,
• przemysłowe proporcje utworzonych potencjałów terytorium,
• wskaźniki rzeczywistego poziomu życia ludności.

Pozytywna dynamika procesów gospodarczych pozwala rozsądnie ustalić i osiągnąć niezbędne cele. Istniejące proporcje w gospodarce zapewniają stabilność, natomiast wskażniki rzeczywistego poziomu życia ludności są głównym kryterium poziomu efektywności rozwoju całego systemu[10].

Analiza różnych podejść do definicji “region” pokazuje, że naukowcy postrzegają regiony na różne sposoby. W szczególności istnieją różnice w definicji istoty regionu, w zależności od dziedziny nauki. Zgodnie z podejściem ekonomicznym region postrzega się jako system społeczno-gospodarczy, w którym zachodzą procesy przemysłowe, gospodarcze, społeczne, polityczne, kulturowe, demograficzne i inne. Geografia społeczno-gospodarcza charakteryzuje region jako środowisko, w którym są połączone człowiek, natura, materialna produkcja. Demografia bada region jako środowisko, w którym tworzą się warunki życia ludności. Ekologia analizuje region jako obszar z określonym stanem naturalnych warunków życia ludzkiego. Najczęstszymi kryteriami tworzenia pojęcia “region” są:

• geograficzne (lokalizacja, wielkość terytorium i ludności),
• produkcyjno-funkcjonalne (specyfika dominujących rodzajów działalności),
• miejskie (charakter rozbudowy obiektów produkcyjnych, mieszkań i usług),
• socjologiczne (normy komunikacji, zachowanie).

Oprócz uznanych podejść do definicji “region” są też inne. Można zauważyć, że każda z prezentowanych definicji, w pewnych aspektach, ujawnia istotę regionu. Po rozpatrzeniu odrębnych definicji regionu, można stwierdzić, że najbardziej wyczerpującą jest definicja regionu w pracach, w których jest on postrzegany jako złożony system społeczno-gospodarczy. Uogólniając poglądy naukowców, należy zauważyć, że jedną z ważnych cech wyróżniających region jako system, jest jego integralność. Składa się na to dość racjonalne wykorzystanie potencjału naturalnego regionu, proporcjonalne wymieszanie różnych branż, tworzenie stabilnych intraregionalnych i interregionalnych powiązań technologicznych i produkcyjnych, a także istnienie społeczności ludzi z pewnym sposobem życia i tradycjami.

Podsumowując różne podejścia do definicji istoty regionu, z uwagi na przedmiot tego opracowania można ustalić, że region – to złożony otwarty społeczno-ekologiczno-gospodarczy system określonego terytorium, w którym następuje odtworzenie wszystkich elementów systemu, również społecznych, gospodarczych, przemysłowych, środowiskowych, demograficznych, kulturowych i politycznych procesów (relacji), gwarantujących jakość i dynamikę poziomu życia ludności na podstawie rozwoju potencjału gospodarczego, społecznego i środowiskowego.

Należy zauważyć, że w ostatnich latach, w rozważaniach dotyczących problemu rozwoju regionów, naukowcy poświęcają znaczną uwagę reprodukcji sił wytwórczych. „Dla terytorialnych systemów społeczno-gospodarczych, najczęstszymi cechami są wyprofilowanie dużego obszaru terytorialnego oraz obecność w obszarze cyklu pełnej reprodukcji. Wyprofilowanie dużego obszaru terytorialnego pozwala rozważać go jako dość trwały, zrównoważony i społecznie zorientowany system self-rozwijający. Reprodukcja głównych czynników jest osiągnięta poprzez zachowanie i zwiększenie potencjału społecznego, gospodarczego, zasobowego i środowiskowego danego obszaru”[11].

Podejście reprodukcyjne do odzwierciedlenia rozwoju regionalnego oznacza potrzebę ustanowienia bezpośrednich i pośrednich powiązań między wszystkimi elementami społeczno-ekologiczno-gospodarczego systemu, w których tworzą się warunki do realizacji ciągłego procesu reprodukcji zorientowanego na osiągnięcie postawionych celów.

Organizacja regionalnego procesu reprodukcyjnego musi odpowiadać interesom mieszkańców regionu i dążyć do osiągnięcia korzystnych warunków życia, zachowania i odbudowy środowiska. Tak więc, cele reprodukcji regionalnej związane są z zainteresowaniem w zapewnieniu wzrostu potencjału gospodarczego, jako podstawy tworzenia dobrobytu.

Na poziomie regionalnym, zmiany strukturalne występują w dynamice gospodarczych powiązań i relacji pomiędzy elementami systemu, istnieniu dysproporcji. Niektórzy autorzy zauważają asymetrię procesu rozwoju społeczno-gospodarczego regionu, co znajduje odzwierciedlenie w tym, że w regionach o wysokich wskaźnikach rozwoju gospodarczego przedsiębiorstw, poziom życia ludności w jest najniższy. Dlatego przyjęcie zorganizowanych, gospodarczych i społecznych decyzji musi mieć kompleksowy charakter, aby zapobiec wskazanej asymetrii[12].

W latach 80., XX w. ONZ utworzyła Międzynarodową Komisję ds. Środowiska i Rozwoju. Zadaniem komisji było opracowanie globalnego programu zmian. Główny cel programu Komisja określiła terminem „sustainable development” – „wspieranie rozwoju”, co należy opisać jako dążenie do utrzymywania rozwoju w nieskończoność. W literaturze naukowej, określenie to tłumaczone jest jako “zrównoważony rozwój”. Później termin ten został ustalony przez Konferencję Narodów Zjednoczonych w 1992 r., w sprawie Środowiska i Rozwoju w Rio de Janeiro, która próbowała nadać tej formie konkretne ramy programowe.

Strategia Zrównoważonego Rozwoju dąży do osiągnięcia harmonii między ludźmi oraz między społeczeństwem i naturą. Zrównoważony rozwój powinien być skierowany zarówno do przetrwania ludzkości jak i zachowania środowiska naturalnego. Pierwsze oznacza możliwość stałego wspierania rozwoju zrównoważonego, w którym nasi potomkowie mialiby nie mniejsze szanse do zaspokojenia swoich potrzeb z zasobów naturalnych niż obecna generacja. Drugie oznacza zachowanie biosfery jako naturalnej podstawy wszelkiego życia na Ziemi, utrzymanie jej stabilności i naturalnej ewolucji[13]. Zatem istota koncepcji “zrównoważonego rozwoju” w tym samym stopniu odzwierciedla wszystkie obszary ludzkiej aktywności, a nie tylko sfery społeczno-gospodarczej i bezpieczeństwa środowiskowego. Dlatego też można stwierdzić, że podstawą zrównoważonego rozwoju powinien być zrównoważony stosunek działalności człowieka we wszystkich sferach jego aktywności. Najważniejszym warunkiem zastosowania modelu zrównoważonego rozwoju na potrzeby rozwoju regionów jest konieczność pełnego zrównoważenia, wyważenia i zoptymalizowania interesu postępu społecznego, ochrony środowiska i gospodarki pod kątem maksymalnej możliwej liczby demograficznych, społecznych, środowiskowych, gospodarczych, przemysłowych, technicznych i technologicznych parametrów, wskaźników itd.

Na podstawie powyższego podejścia oraz prezentowanej wczesniej definicji istoty regionu jako systemu społeczno-ekologiczno-gospodarczego, zrównoważony rozwój może być postrzegany jako proces zmiany gospodarczych, społecznych, środowiskowych i innych (politycznych, duchowych, organizacyjnych) sfer systemu regionalnego, który prowadzi do jakościowych zrównoważonych przekształceń w kierunku wzrostu poziomu i poprawy warunków życia ludzi. Zrównoważony rozwój powinien być bowiem traktowany jako wielowymiarowy i wieloaspektowy proces, który prowadzi się do osiągnięcia celów gospodarczych, społecznych i środowiskowych w celu zapewnienia poziomu i jakości życia na podstawie rozszeżonej reprodukcji.

Przy tym należy pamiętać, że równowaga charakteryzuje różne aspekty rozwoju regionu:

• zrównoważenie celów i środków,
• równowaga między różnymi sferami produkcji społecznej, przemysłami, terytorialno-produkcyjnymi częściami gospodarki regionalnej,
• osiągnięcie równowagi między zarządzaniem i samorządnością w rozwoju regionalnym, między mechanizmem rynkowym i mechanizmem państwowej regulacji gospodarki regionalnej,
• zrównoważenie interesów w systemie gospodarki regionalnej (prywatnych i publicznych, społecznych i gospodarczych, itp.),
• zrównoważony rozwój ośrodków przemysłowych i terytoriów peryferyjnych, a nawet depresyjnych w ramach systemu gospodarczego regionu.

Interpretacja regionu jako systemu społecznego gospodarczo-ekologicznego zakłada, że sukces zrównoważonego rozwoju w dużej mierze spowodowany jest jakością, ilością i różnorodnością systemowych powiązań między podmiotami gospodarczymi. Przydzielenie dużej uwagi do stosunków wewnętrznych i stosunków w gospodarce regionu jest zgodnym z podejściem endogennym w badaniach regionów, sformułowanym na początku lat 80-tych ubiegłego wieku. Wśród głównych proporcji makroekonomicznych można wymienić stosunek głównych sektorów gospodarki:

• przemysłu, rolnictwa, budownictwa, transportu, handlu, sektora bankowego,
• stanu budownictwa kapitałowego oraz dostępnych zdolności organizacji budowniczych,
• obszaru przemysłowego i nieprzemysłowego,
• infrastruktury przemysłowej i nieprzemysłowej itd.

Pewien stopień proporcjonalności oraz relacji pomiędzy gałęzi specjalizacji, pomocnicze i obsługujące oznacza kompleksowość przemysłowo-gospodarczego systemu regionu. Szczególnie głębokie zrównoważenie przejawiać się powinno w proporcjonalności i współzależności rozwoju produkcji i zasobów pracy, gałęzi sfery usług, zasobów naturalnych i terytorium regionu. Należy zauważyć, że wszystkie elementy regionalnego systemu są współzależne, ale podsystemy nie mogą zastąpić siebie lub nie mogą być eleminowane z całego systemu regionalnego. Opóźnienie w rozwoju jednego składnika systemu wywoła w skutkach szkodliwe następstwa dla innych elementów i w konsekwencji utratę skuteczności systemu jako całości oraz zaburzenie równowagi w rozwoju regionu.

Zatem rozwój regionu oraz zapewnienie jego zrównoważonego funkcjonowania w dużej mierze zależy od optymalizacji regionalnych proporcji całego procesu reprodukcyjnego.

Bibliografia:

1. Аніщенко В. О.: Створення моделі стану соціо-еколого-економічної системи регіону: теоретичні та методичні аспекти [w:] Актуальні проблеми економіки № 9, 2007.
2. Бережная И.В.: Теоретические аспекты определения экономической сущности понятия „региональная система” в контексте регионализации экономики [w:] Экономика и управление № 1, 2007.
3. Василенко В.Н.: К вопросу о классификации региональных экономических систем [w:] Экономика и право № 3, 2006.
4. Василенко В.Н.: Методология экономической диагностики регионов [w:] Экономика Украины № 9, 2008.
5. Герасимчук З.В.: Регіональна політика сталого розвитку і методологія формулювання, механізм реалізації,: „ Надстір’я ”, Луцьк 2001.
6. Добрынин А.И.: Региональные пропорции воспроизводства, Л. 1987.
7. Закон України „Про стимулювання розвитку регіонів” від 08.09.2005, № 2850-IV [w:] Відомості Верховної Ради № 51, 2005.
8. Котельников В.Д.: Региональное развитие: анализ и преодоление социально-экономической ассиметрии [w:] Экономика и право № 2(15), 2006.
9. Миронова Т.П.: Управління розвитком регіону, Центр навчальної літератури, Київ 2006.
10. Прокопенко Н.Д., Мельникова М.В.: Коммерциализация хозяйственной деятельности как фактор роста экономического потенциала региона [w:] Вісник Академії економічних наук України № 1, 2002.
11. Реутов В.Е.: Генезис теоретичних поглядів на регіон та регіональний розвиток [w:] Економіка та держава № 3, 2010.
12. Шелехов А.М.: Основные положения стратегии устойчивого развития России, М 2002.

---